معماری مساجد در ایران

موضوع : معماری مساجد در ایران

توضیح : این فایل به صورت ورد و آماده چاپ می باشد

پیشگفتار:
مسجد ومحراب اگر چه در آموزه های دینی دارای جایگاهی منحصراً معنوی نبوده ( به ویژه محراب که اسم مکان از ریشه حرب است ) و بیشتر به عنوان پایگاهی برای پاسخگویی به غالب نیازهای مسلمانان برآمده بود ، به اندک زمانی با روحی که از لطافت ایمان و جذبه حضور درآمیخته بود به زیباترین بنای اسلامی بدل شد . به گونه ایی که شکل و ساخت مساجد در کشورهای اسلامی زیر بنای هنر و معماری اسلامی را تشکیل داد.  معماری زیبا ، با کاشی کاری های هوش ربا ، کتیبه ها، گچبری ها ، معرق ها و دیگر عناصر معماری در هم آمیخت ومعماری اسلامی را پدیدآورد که هم اکنون مایه فخر ومباهات ملل اسلامی و یکی از جاذبه های گردشگری این کشورهاست .  نمونه هایی از این مساجد ، مسجد شیخ لطف الله در اصفهان و تاج محل در آگره هند است .
در این گفتار سعی داریم مسجد یا مساجدی را از دوره خلفای عباسی تا قاجار معرفی کرده و به پاره ای ویژگی های معماری هرکدام از این بناها اشاره کنیم .
 مقدمه
ايستادن در برابر خداوند و سخن گفتن با او، 5 بار در روز، اجتماع در «مسجد» محلي كه نه تنها عبادتگاه، بلكه مركز مهم همه فعاليت هاي يك جامعه اسلامي است، سبب شد كه بناي مساجد در ايران به سرعت پا بگيرد. اين بناها در آغاز، بسيار ساده بودند و بر اساس متون و مصالح ساختماني و سبك هاي محلي ساخته مي شدند. مساجد آغاز ايراني، نسبت به ساختمان هاي ساساني، چندان عظمت و ابهتي نداشتند. متأسفانه هيچ نمونه اي از اين مساجد بر جا نمانده است، ليكن تاريخ نويسان آنها را بسيار وصف كرده اند؛ مثلاً در اين مساجد علاوه بر نيايش پنج گانه روزانه، به آموزش خواندن و نوشتن و تعليم تا مدارج بالاي علمي مي پرداختند. علاوه بر آن، مسجد مركز تجمع سياسي- اجتماعي مردم نيز بود. اطلاعات سياسي- نظامي و اجتماعي در مسجد در دسترس مردم گذارده مي شد.
امور مختلف همگاني نيز در مسجد حل و فصل مي شد. به همين سبب درهاي آن هميشه به روي مردم باز بود. هر مسجد، حداقل، يك كتابخانه، يك آب انبار، يك مدرسه، يك درمانگاه و حتي يك غذاخوري همگاني داشت. از اين رو بايد روز به روز بر وسعت مسجدها افزوده شود. نخستين مسجدهاي ايراني، ساختمانهاي كاملي بودند كه براي ساختن آنها هزينه زيادي صرف مي شد و تزئينات پرخرجي بكار مي بردند. با اين حال، مساجد نقشه و طرح ثابت نداشتند.
مسئله مهم در ساخت مساجد اين است كه شكل بنا بيشتر از مصالح و متون آن، منشأ آغازين اثري نيرومند و عاطفي است كه بخشي از آن از نيازهاي عبادي و نيايشي ناشي مي گردد. در مسجد نيازمند تشكيلات پيچيده و ويژه اي نيست و با سادگي محض سازگار است. اين معماري نه به سنگ اهميت مي دهد و نه به آجر و يا مهارت و تردستي استاد كار. اين، بيش از هر چيز، پژواك روح هنرمند و چكيده و عصاره نيروهايي است كه بر آن حاكمند و آنرا رهبري مي كنند. مطالبي كه در اين تحقيق آورده شده چكيده اي از خصوصيات مساجد در دورانهاي مختلف پس از اسلام مي باشد كه در هر فصل به بررسي آنها مي پردازيم.
فصل اول
معماري مساجد ايراني در دروه آل بويه (320-447 هجري)
دوره عباسی :
در اوایل این دوره مساجد با طرح صحن روباز و ایوان های ستون دار ساخته می شدند که نمونه ای از معماری دوره اموی و به طور کل اعراب بوده است . در بناها بیشتر از خشت استفاده شده و ستون های یک پارچه بودند . رفته رفته تغییراتی اساسی در بنای ساختمان ، ایجاد  و به جای خشت از آجر استفاده شد و دیگر ستون های یک پارچه به کار نرفت . ازویژگی بسیار مهم مساجد در این دوره آن است که سقف مساجد کاملا مسطح و مناره در خارج و یا در جوار مسجد ساخته می شد. و برای تزیین دیوارها از کتیبه هایی به خط کوفی بهره گرفته می شد . نمونه برجا مانده از این دورهمسجد تاری خانه دامغان که در قرن دوم هجری ساخته شده و قدیمی ترین مسجد ایران است . جلوه این ساختمان با شکوه در سادگی و بی پیرایگی آن متجلی است . صحن این مسجد  تقریباً مربع است که با ردیف طاق ها ، سه دالان را در امتداد قبله ایجاد می کند. طاق های بیضی شکل این مسجد به وسیله دیوارهای آجری ضخیم استوانه ای برپا ایستاده است . مسجد تاری خانه بیانگر ترکیبی از تکنیک های اصیل ایرانی و نقشه عربی است .مناره موجود،  مدور و در قرن پنجم هجری ساخته شده است ، ولی  بقایای یک مناره مربعی شکل که احتمالاً به هنگام بنای کل مسجد ساخته شده ، برجای مانده است
خاندان آل بويه، در غرب ايران و جنوب درياي قزوين، توانستند با سياستي مستقل از قدرت مركزي بغداد، حكومت را بدست گيرند. اين واقعه در قرن 9 ميلادي، يعني اواخر قرن 3. اتفاق افتاد و در نيمه جنوب ايران را به مملكتشان ضميمه كنند. آنها پيشروي به طرف غرب را آنقدر ادامه دادند تا سرانجام در حدود سال (945 ميلادي) به بغداد رسيدند و خليفه عباسي را مجبور به ترك بعضي از قسمتهاي عراق نمودند. در دوره آل بويه حيات فرهنگي شكوفا شد و در مركز حكومتشان در ايران و عراق تمدنها و فرهنگهايي با رنگ خالص ايراني به ظهور رسيد دوره آل بویه :
ویژگی های معماری این دوره شبیه معماری ساسانی ( پیش از اسلام ) بوده و ابنیه مذهبی این دوره چهارایوانی ، دارای ستون های عظیم و ایوان های بلند طاقدار است . تزیین اصلی بنا در این دوره گچبری است که دارای رنگهای متنوع بوده و طرح های آن ، سنت های قدیمی ایران در دوره ساسانی را یادآوری می کند . از مساجد این دوره می توان بهمسجد جمعه نایین اشاره کرد. این مسجد که هنوز مورد استفاده است قدیمی ترین مناره به یادگار مانده در ایران را داراست . نقشه آن نقشه یک مسجد ساده ستون دار است که از قدیم تا کنون دچار تغییرات زیادی شده است . مناره این بنا که در اصل بر بالای قاعده مربعی شکل قرار داشت با نمای مسجد هماهنگ بود اما چندی بعد با اضافاتی محصور شد . بدنه هشت ضلعی آن کاملاً بدون تزیین است و نشانه مرحله انتقالی از مناره های مربعی به مناره های مدور  است، شکوه و جلال اصلی مسجد جمعه نایین در غنای گچبری های آن است.
. طرح مسجد در ايران در دوران اوليه اسلام
طرح مسجد در ايران در دوران اوليه اسلامي، از سه روشي پيروي مي شد. نسخت: مسجد چهار طاق گنبد دار كه از روي آتشكده هاي ساساني ساخته شده بود؛ دوم: مسجد ايوان دار با پوشش گنبدي، كه از كاخهاي ساساني پيروي گرديده بود. سوم: مسجدي كه از سبك عربي اقتباس شده و عبارت از صحن بازي بود كه چهار طرف آن را رواقهايي قرار گرفته بود. اين سبكهاي سه گانه در مساجد قرن نهم ميلادي به شكوفايي رسيد و شكل آنها در دروه آل بويه تركيب يافته است. در ساختمان مساجد دوره آل بويه، تأثير روشهاي عباسي آشكار بود..
. مسجد جامع نيريز:
 اين مسجد يكي از مساجد اوليه اسلام است كه با نقشه يك ايراني در حدود سال 363 هجري بنا شده است. اين مسجد از نظر معماري و شيوه ساخت همانند ديگر آثار معماري صدر اسلام ايران و متأثر از معماري عهد ساساني است. ايوان رفيع و بلند آن از نظر تناسبات و نوع پوشش به بناهاي قبل از اسلام شباهت دارد.
اين مسجد داراي مناره هاي آجري است كه همزمان با مسجد ساخته شده و همچنين داراي محراب گچبري شده بسيار زيبايي است كه در سال 363 هجري به بناي مسجد افزوده شده است.
1-2-2. مسجد جامع سيراف: اين شهر 3 تا 4 قرن بندر عمده پارس به شمار مي رفته و يكي از بزرگترين مراكز تجاري خليج فارس بوده است. سيراف در سال 377 يا 368 ?.? زلزله شديدي كه به مدت يك هفته ادامه داشت باعث ويراني شد. يكي از اين ويراني ها، مسجد امام حسن بود، كه تنها سر در آن باقي مانده كه با سنگ تراشي و گچ بري و آجركاري ظريفي ساخته شده بود
فهرست مندرجات
بخش اول
فصل اول
معماري مساجد ايراني در دروه آل بويه320-447 هجري
1-1. طرح مسجد در ايران در دوران اوليه اسلام
1-2. مسجد جامع نيريز:
1-3. معماري مساجد آل بويه در اصفهان و يزد:
   1-3-1. مسجد جامع اصفهان:
1-3-2. مسجد جورجير اصفهان:
1-3-3. مسجد جامع نايين: 
فصل دوم
2- معماري مساجد ايراني در دوره سلجوقيان (447- 553 هجري)
2-2. مسجد جامع قزوين:
2-1. مسجد جامع اصفهان:
فصل سوم
3- معماري مساجد ايراني در دوره ايلخانان (615-735 هجري)
فصل چهارم
معماري مساجد ايراني در دوره تيموريان (772-908 هجري)
فصل پنجم
معماري مساجد ايراني در دوره صفويان